خداوند متعال وضعیت چشمها را در صورت انسان به گونه‌ای قرار داده است که ضمن ایجاد زیبایی خیره کننده بیشترین امکان بهره‌وری از قدرت بینایی وجود داشته باشد. حرکات هر چشم بوسیله ۶ عضله که چشم را میتواند در همه جهات به حرکت درآورد تامین میگردد، در افراد سالم حرکت هر دو چشم در جهات مختلف از نظم و هماهنگی خاصی برخوردار است. فعالیت تمام عضلات هر دو چشم توسط مغز هماهنگ میگردد تا همیشه از یک شیئ واحد یک تصویر روی لکه زرد (ماکولا) هر دو چشم بوجود آید و عصب بینایی هر چشم، میتواند این تصویر را بصورت جداگانه به مغز ارسال نماید و مغز تصاویر دو چشم را با هم ترکیب میکند تا شخص بتواند تصاویر هر دو چشم را هم زمان درک کند و آنرا بصورت یک شیئ واحد ببیند و دید سه بعدی داشته باشد. این حالت دو چشم را “هم راستا” می‌خوانند. هر گاه به هر دلیل این همراستایی بهم بخورد انحراف چشم بوجود می‌آید که در اینصورت محور بینایی یک چشم که شرایط بینایی بهتری دارد و توسط مغز به عنوان چشم برتر انتخاب میشود روی شیئ مورد نظر متمرکز میگردد و تمام انحراف به چشم دیگر منتقل میشود.
اگر انحراف چشم در کودکی بوجود آید، آیا میتواند باعث کاهش دید و یا تنبلی و نهایتاً از دست رفتن دید سه بعدی شود؟
برای اینکه بدانید دید سه بعدی چیست، یک چشم خود را ببندید و سوزن را نخ نمایید می‌بینید که این کار به سختی امکان پذیر است در حقیقت با بستن یک چشم دید سه بعدی از بین رفته است و تخمین دقیق فاصله‌ها از بین رفته است. زیرا در حقیقت با بستن یک چشم دید سه بعدی از بین رفته است. هر چه زودتر انحراف چشم تشخیص داده شود شانس موفقیت در درمان بیشتر است. باید توجه داشت که هدف از درمان انحراف چشم در درجه اول حفظ قدرت بینایی و از بین بردن احتمال تنبلی چشم است و سپس امکان برقراری دید دو چشم برای حفظ دید سه بعدی میباشد و نهایتاً ایجاد ظاهری زیبا برای بیمار است.
درگذشته درمان انحراف چشم را یک عمل زیبایی می‌دانستند در صورتیکه ما امروزه آن را یک عمل کاملاً درمانی می‌دانیم زیرا بیماران مبتلا به انحراف چشم افرادی خجالتی، گوشه گیر و منزوی و افسرده و گاه پرخاشگر میباشند که منجر به بیماریهای مختلف روحی و روانی افراد میگردد. امروزه همه به زیبایی خود اهمیت میدهند بخصوص اینکه چشم زیباترین عضو بدن انسان است. بنابراین والدین باید در درمان بموقع کودکان خود، دقت فراوان کنند. بسیار اتفاق می‌افتد که والدین به علل مختلف از جمله مسائل مالی و یا وقت نداشتن، زمان را از دست میدهند. کودکان امروز بسیار بیش از کودکان گذشته متوجه اطراف خود و واکنش‌های اطرافیان میشوند و بسیار زودتر به نقص عضو خود پی می‌برند. بنابراین درمان آنها قبل از بروز احساس نقص عضو بسیار ضروری است. زیرا بعد از پیدایش این احساس حتی اگر درمان ۱۰۰% موفقیت آمیز باشد باز هم گاهی فرد احساس میکند که با دیگران تفاوت دارد و دیگران نقص عضو او را می‌دانند ولی آنرا، اظهار نمیکند. البته بعضی از انواع انحراف ممکن است درمان ایده آل را نداشته باشد و یا اینکه صلاح در این باشد که کودک در سن بالاتری مثلاً ۸-۷ ساله عمل شود. اینگونه بیماران در موقع معاینه شرایط و وضعیت شان برای والدین تشریح خواهد شد. درمان انحراف چشم علاوه بر ایجاد ظاهر زیبا برای حفظ اعتماد به نفس، خودباوری و جلوگیری از بیماریهای روحی روانی و سایر عوارض ناشی از آن است که میتواند در سراسر زندگی فرد اثرگذار بوده و پس از درمان، آینده‌ای شاد و خالی از عوارض روانی صعب العلاج را برای فرد نوید بدهد. هم اکنون افراد بزرگسالی که جهت درمان انحراف چشم مراجعه میکنند والدین خود را سرزنش میکنند. زیرا معتقدند بی‌توجهی آنها باعث گردیده که در جامعه احساس سرافکندگی و نقص عضو نمایند. بنابراین شما پدر و مادر عزیز برای درمان فرزند خود، زمان را از دست ندهید. بدیهی است که شرایط و وضعیت بیماران با هم متفاوت است مطالب بیشتر و شرایط بیماران را بعد از معاینه برای والدین تشریح خواهم نمود.
انواع انحراف چشم
۱. انحراف کاذب:
مقایسه قسمت‌های سفید و قرنیه (قسمت رنگی) چشم و پلک‌ها را همه میتوانند انجام بدهند. این مقایسه چیزی است که به مرور زمان یاد گرفته‌ایم. هرگاه هماهنگی ظاهری قسمت‌های فوق بهم بخورد نمای انحراف چشم بوجود می‌آید. مثلاً در نوزادان وکودکان کوچک قاعده بینی هنوز پهن است و فاصله دو گوشه داخلی چشم وضعیت طبیعی خود را پیدا نکرده است. در این موارد بنظر میرسد که چشم کودک به داخل انحراف پیدا کرده است. مراجعه به چشم پزشک و انجام معاینات لازم در مورد وجود و یا عدم وجود انحراف چشم پاسخگوی سؤال شما میباشد.
نکته بسیار مهم اینکه اگر کودکی مراجعه نمود و تشخیص انحراف کاذب داده شد به این معنی نیست که کودک در معرض انحراف چشم قرار ندارد زیرا کودکان تا سن ۵ سالگی در معرض ایجاد انحراف چشم هستند. البته بیشترین احتمال در سن ۳-۲ سالگی است. پس معاینات مکرر ضرورت دارد.
۲. انحراف چشم به طرف داخل:
این نوع انحراف شایع ترین نوع انحراف شیرخواران و کودکان میباشد. و در صورت تشخیص باید هر چه زودتر درمان شود. درمان ممکن است فقط با عینک باشد و یا اینکه علاوه بر تجویز عینک لازم باشد که عمل جراحی صورت پذیرد. بنابراین این بیماران به چند دسته تقسیم میشوند:
الف) چشم کودک ضعیف است یعنی کودک نیاز به تجویز عینک دارد. اگر عینک تجویز شود ممکن است چشم ها کاملاً صاف شوند و نیاز به عمل نداشته باشند و تا زمانیکه از عینک استفاده میکند انحراف دیده نمیشود ولی به محض اینکه عینک را بردارد، انحراف ظاهر میشود. در این صورت انحراف این کودکان به علت ضعیفی چشم بوجود آمده است و کودک باید همیشه از عینک استفاده کند.
ب) در معاینه مشخص میشود که کودک نیاز به عینک دارد ولی تجویز عینک تمام انحراف را از بین نمی برد بلکه مقدار انحراف چشم را کاهش میدهد در اینصورت باید اولاً کودک از عینک تجویز شده استفاده کند، ثانیاً برای جلوگیری از تنبلی چشم و یا درمان تنبلی چشم، چشم سالم را با نظر متخصص چشم روزانه چند ساعت ببندد و ثالثاً عمل جراحی انجام شود. عمل جراحی به گونه ای انجام میشود که کودک در هنگام استفاده از عینک انحراف نداشته باشد ولی اگر عینک خودش را بردارد همانند نوع ِ«الف»انحراف ظاهر میشود.
ج) تجویز عینک تاثیری در مقدار انحراف ندارد در اینصورت باید هم از عینک استفاده کند و هم چشم سالم را چند ساعت در روز ببندد و هم عمل جراحی انجام شود.
نکته مهم این است که این نوع انحراف (انحراف بطرف داخل) هر وقت تشخیص داده شد در صورتی که نیاز به عمل جراحی داشته باشد باید زودتر درمان جراحی صورت گیرد.
در کودکان زیر یکسال استفاده از تزریق بوتاکس میتواند جایگزین عمل جراحی شود.
۳. انحراف چشم به خارج:
معمولاً این نوع انحراف اگر در دوره شیرخوارگی اتفاق بیفتد باید حتماً کودک علاوه بر چشم پزشک توسط پزشک متخصص اطفال و همچنین متخصص مغز و اعصاب اطفال معاینه شود.
اگر انحراف چشم تثبیت شده و دائمی باشد باید زودتر عمل شود ولی اگر انحراف گاهی باشد و گاهی نباشد با استفاده از درمان طبی(تجویز عینک یا بستن متناوب چشمها) و معاینات ادواری، باید زمان عمل جراحی را تا سن ۸-۷ سالگی به تاخیر انداخت ولی اگر چشم پزشک احساس کند که درمان طبی موثر نیست و انحراف چشم به سمت تثبیت شدن می رود، ضرورت دارد بیمار را زودتر عمل نماید.
۴. انحراف چشم به طرف بالا یا پایین (انحراف عمودی):
این نوع انحراف به استثنای مواردی که ثانویه به بعضی بیماری های خاص است فقط با عمل جراحی درمان میشود و نسبت به انواع دیگر انحراف پیچیدگی‌های درمان بیشتری دارد این نوع انحراف ممکن است با افتادگی پلک همراه باشد که در اینصورت باید ابتدا عمل انحراف چشم صورت پذیرد و سپس عمل جراحی برای اصلاح افتادگی پلک انجام گیرد.
۵. انحراف چشم از نوع چرخشی:
این نوع انحراف چشم اگر با انحراف عمودی همراه باشد ممکن است انجام عمل جراحی چشم برای اصلاح انحراف عمودی اصلاح انحراف چرخشی را هم بدنبال داشته باشد. ولی در بعضی مواقع در ظاهر چشم انحراف واضحی دیده نمیشود ولی چشم حول محور قدامی خلفی چشم چرخیده است این نوع انحراف عمدتاً بدنبال ضربه بوجود می‌آید و بیمار برای مقابله با آن سر خود را کج نگاه میدارد (بصورت غیر ارادی) و بخصوص در نگاه به طرف پایین یا سمت راست و چپ خود ممکن است احساس دوبینی نماید. درمان این نوع انحراف هم انجام عمل جراحی است که دقیق ترین روش و بهترین روش اصلاح این نوع انحراف بیمار اولین بار در جهان توسط اینجانب در بیمارستان فارابی ابداع گردیده است. این روش جراحی در سال ۲۰۰۵ در کنگره سراسری اروپا معرفی گردید و در سال ۲۰۰۹ در معتبرترین مجله چشم پزشکی امریکا بنام Journol of Pediatric Ophthalmology & Strabismus به چاپ رسیده است.
نکات مهم:
۱. علم پزشکی علم آمار است و علم ریاضی نمیباشد. به همین دلیل نتایج اعمال جراحی انحراف چشم بطور ۱۰۰٪ قابل پیش بینی نیست و در ۲۰-۱۰٪ از موارد ممکن است بیمار نیاز به عمل مجدد داشته باشد که معمولاً ۲ ماه بعد از عمل قابل ارزیابی میباشد. علت هم این است که افراد مختلف دارای واکنش های متفاوتی در مقابل انجام اعمال جراحی میباشد (همچنانکه علیرغم وجود فرد سرماخورده در یک خانواده، همه افراد خانواده دچار بیماری نمی شوند و یا اینکه همه مبتلایان به یک بیماری مشخص، به یک درمان مشخص، یکسان واکنش نمی دهند).
۲. در افرادی که مبتلا به انحراف چشم هستند، در حقیقت قدرت کنترلی مغز برروی عضلات چشم اختلال دارد و فرمان های نامناسب مغز عامل عمده انحراف میباشد و ما با انجام عمل جراحی فقط موقعیت عضلات چشم را تغییر می دهیم. به همین دلیل چون عامل اصلی انحراف «قدرت کنترل مغز» را نمیتوانیم درمان کنیم احتمال ایجاد انحراف همیشه وجود دارد ولی خوشبختانه شانس انحراف مجدد کم است.
۳. والدین محترم باید توجه داشته باشند که اگر علت انحراف ضعیفی چشم باشد (کودک عینکی باشد) و با تجویز عینک انحراف اصلاح شود و یا این که علاوه بر عینک نیاز به عمل جراحی هم باشد (همچنانکه در متن این نوشتار توضیح داده شد)، چون کودک به علت کاهش بینایی ناشی از ضعیفی چشم باید عینک خود را بزند تا زمانی که نمره عینک از بین نرفته به محض اینکه عینک برداشته شود انحراف ظاهر میگردد، و والدین نباید آن را بعنوان عدم موفقیت در درمان محسوب نمایند. والدین نباید وجود عینک را برای کودک یک نقص تلقی کنند و نگرانی خود را به کودک منتقل کنند زیرا نتیجه مستقیم آن مقاومت کودک در مقابل درمان خواهد بود.
۴. کودکان نمیتوانند عوارض احساس یک نقص عضو مهم یعنی انحراف چشم را (بخصوص برای آینده) برای والدین خود بازگو کنند. بنابراین والدین به همان نسبت که نسبت به فلج مثلاً دست یا پا حساس هستند و تلاش میکنند آنرا درمان کنند باید به درمان انحراف چشم فرزند خود در کودکی همت گمارند زیرا وقتی احساس نقص عضو در چهره کودک، بوجود آید، این احساس در تمام عمر با او خواهد بود. حتی اگر آنرا بازگو نکند و این احساس عوارض روحی روانی غیر قابل جبرانی را برای شخص بوجود می آورد.
اطلاعات بیشتر حضوری به استحضار خواهد رسید.